مطالعه سیر تحول و تداوم معماری چهارتاقی در شمال شرق ایران از دوره ساسانی تا پایان سده چهارم هجری

فرم در معماری ایران نقش عمده‏ای ایفا می‏کند. چهارتاقی گونه‏ای از فرم‏های متداول در معماری ایران است و پیشینه‏ای کهن دارد. که با بررسی ساختار و مطالعه روند شکل‏گیری و توسعه آن می‏توان با سیر تحول و تداوم معماری اعصار متمادی ایران آشنا شد. خراسان، از نگاه تعدادی از محققان، خاستگاه معماری چهارتاقی و فرم چلیپایی و پلان چهار ایوانی است نگارندگان مقاله، با این رویکرد، به مطالعه سیر تحول و تداوم فرم چهارتاقی در شمال‏شرق ایران از دوره ساسانی تا پایان سده چهارم هجری پرداخته‏اند. از همین رو، در مقاله حاضر برآنیم تا روشن سازیم که نحوه پراکندگی چهارتاقی‌های شمال‏شرق ایران و تقسیم‌بندی کاربردی آنها چگونه بوده است؟ افزون براین، موقعیت مکانی چهارتاقی‌ها چه ارتباطی با کاربری و چه تأثیری بر فرم و ساختار آنها داشته است؟ و سرانجام، چهارتاقی‌های ساسانی شمال‏شرق ایران چه تأثیری بر معماری دوره اسلامی منطقه داشته است؟ این تحقیق به روش توصیفی–تحلیلی و با ابزار گردآوری اطلاعات بررسی های میدانی انجام شده است. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که دو عامل مذهب و سیاست نقش عمده‏ای در شکل‏گیری و توسعه این گونه از معماری داشته است. موقعیت مکانی چهارتاقی‏ها نیز در نوع ساخت آنها تاثیر مستقیم داشته و معماری دوره اسلامی منطقه شمال‏شرق ایران- به‏ویژه در بناهای آرامگاهی، مساجد، کاخ‏ها، کوشک‏ها و قلاع-متأثر از طرح چهارتاقی ساسانی و فرم کلی ساختمان‏سازی آن دوره است.